W powstaniu w getcie walczyły też kobiety. Dlaczego o nich nie pamiętamy?

AUTOMATYCZNA TRANSKRYPCJA PODCASTU

Warszawa nadaje dzień dobry tu Wojciech Tymowski gospodarz podcastu Warszawa nadaje zapraszam do wysłuchania kolejnego odcinka nagrywaliśmy go w osiemdziesiątą rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim i rozmawiamy o tym jak pamiętamy dziś tamte tragiczne wydarzenia co nowego w nich odkrywamy i co dla nas znaczy pamięć o nich Arek Gruszczyński zadaje takie pytania napotkanym uczestnikom nieoficjalnych obchodów rocznicowych Sylwia Chutnik nasze gościnie w studiu opowiada, Rozwiń » dlaczego historia albo lepiej należałoby powiedzieć historycy zapomnieli o kobietach walczących w getcie tu trzeba dodać, że Sylwia Chutnik jest współredaktorką książki pt. kwestia charakteru wojowniczki z getta Warszawskiego to zbiorowa praca kilku autorek i jedna z nich Karolina Sulej w swoim felietonie na zakończenie tego odcinka podcastu przytacza słowa artystki Zuzanny Herzberg pozwolę sobie tutaj przytoczyć ważne jest nie tylko to, żeby kobiety zostały do historii powstania w getcie opisane, ale przede wszystkim ważny jest fakt, żeby z powodu przywrócenia pamięci tych opowieści przebudować nasze myślenie o historii tak, aby żadna grupa nie była nigdy zagrożona wykluczeniem i zapomnienie zapraszam do słuchania z ulicy stolicy czy dobre strony Arkadiusz Gruszczyński podcast Warszawa nadaje dzisiaj mamy 19kwietnia 80 rocznica wybuchu powstania w getcie warszawskim i jesteśmy na Muranowie w bardzo bliskiej okolicy muzeum historii Żydów polskich Polin obok pomnika powstańców getta Warszawskiego będę rozmawiał z mieszkańcami Warszawy, dlaczego dzisiaj postanowili przyjść na Muranów, dlaczego postanowili złożyć żonkile pod pomnikami, dlaczego wezmą udział w marszu, który za chwilę wyruszy z Muranowa Ross ważne jest to, że pewnie państwo słyszą w tle rozpoczną za chwilę oficjalne obchody 80 rocznicy powstania w getcie warszawskim organizowane przez kancelarie prezydenta Andrzeja Dudy my skupimy się na obchodach oddolnych na obchodach społecznych, które rozpoczną się tuż obok i to właśnie teraz idziemy mówi prof. Dariusz Stola były dyrektor muzeum historii Żydów polskich Polin, czego pan czuje, że jest pan wolontariusza ja lubię robić dobre rzeczy 19kwietnia warszawiak chce zrobić dobrego to jest wolontariuszami akcji rynki czy ta różnica dla Warszawy no to jest wielkie wydarzenie w historii naszego miasta upamiętniamy zagładę 13 mieszkańców Warszawy znacznej części tego miasta z getta Warszawskiego, przez które przeszło prawie 500 000 ludzi ocalała garstka i upamiętnia się zarówno tych, którzy walczyli w kwietniu 3003. roku jak i wszystkich pozostałych, które starali jakoś przeżyć jak myśli co ta rocznica co te wydarzenia sprzed 80 lat oznaczają dla młodych ludzi ja wiem co chcę, żeby dla nich oznaczało to samo co Marian Turski nie, bo boję dziękuję bardzo, jest, więc ulice Ludwika Zamenhofa spory tłum warszawiaków warszawianek wspieracie na społecznych oddolnych uroczystościach 80 tej rocznicy powstania i piecze w warszawskim głowę dzięki opowiada Roman Kurkiewicz dziennikarz publicysta, dlaczego jesteś przychodzę tutaj od kilkudziesięciu lat tego dnia wydaje się, że to jest moment, w którym jaka mieszkańcy Warszawy o Polsce powinniśmy tutaj być od lat osiemdziesiątych przychodzę i też jestem przywiązany do tego, że nie jest to Państwowa oficjalna uroczystość, która zawsze jest obarczone jakimś po prostu niewytłumaczalny patosem zadęciem i tak naprawdę władza, która jest przeciwna czy wykonuje ruchy, które są tak naprawdę w ogóle nie spójne zwartościami, którym my tutaj w sejmie, gdyby przejmuje to miejsce anektując przez to, że może zaprosić oficjeli tu też takie osoby jak nie wiem Andrzej Duda, któremu zdarzały się antysemickie wypowiedzi podczas swojej prezydentury pomoc on jest nie na miejscu, ale jest zachwycony swoją obecnością dla mnie to jest coś okropnego czy osiemdziesiątych latach także sześćdziesiątym trzecim roku właściwie nie było wtedy Edelman zostały uwięzione swoim domu taki areszt domowy wywar gigantyczna manifestacja osiemdziesiątym ósmym roku taka niezależna i gdzie tutaj wtedy było po raz pierwszy to były tysiące osób no i przechodziliśmy tym tradycyjnym szlakiem mocy pomnika bojowników getta wszyscy wszystko jakby stację, czyli z miejsca Szmula Zygielbojma miło, gdzie był bunkier, w którym zginęli Mordechaj Anielewicz cała wielka grupa innych bojowników ludzi oraz cywilnych, że pójdziemy tak, iż szliśmy pod Umschlagplatz, który dzisiaj jest pomnikiem te, a wtedy jeszcze nie było tego pomnika w tym miejscu była stacja benzynowa no po prostu to jest z tym i wydarzenie, które jest symbolicznym znakiem zagłady Żydów i polskich europejskich Żydów Warszawy, iż owe ludzi to była 13 mieszkańców Warszawy przed wojną z pojęć wartości, które wiążą się z tymi oddzielnymi społecznymi obchodami, jakie to są wartości Solidarność z ludźmi słabszymi Solidarność z tymi, którzy są prześladowani na różne sposoby również w sposób ekonomiczny niekoniecznie przecież chodzi o zabijanie takie bezpośrednie jak miało miejsce w czasie zagłady myślę, że to jest walka z antysemityzmem się, że to jest walka z czymś co nazywany dość powszechnymi postawami faszystowskimi w Polsce, które nazywają się dzisiaj w języku rządowym zjednoczoną prawicą po prostu trzeba nazywać tak jak to jest to są najrozmaitsze formy nienawiści wobec grup mniejszościowych czy są grupy narodowe religijne rozważa także seksualne czy czy różne inne tak i w Polsce mamy systemową formę wspieraną przez władze i finansowo realnie właśnie i środowisk grup, które działają na zasadzie wykluczania na zasadzie budowania nienawiści wrogości obcości jakich grup ludzi to jest coś czym myślę, że nigdy nie pogodzimy będziemy przeciwko temu protestować myślę, że nasza obecność jest też elementem tego procesu chodzi przede wszystkim jest elementem pamięci o zagładzie o nie tylko wojownika i bojowniczka powstania gett pierwszego powstania Warszawskiego, ale wszystkich ludzi, którzy zginęli, którzy po prostu nie mieli szansę żeby, żeby żyć czy to dzieci czy kobiety czy tacy czyni mężczyźni to jest po prostu i wyrwany kawałek naszego serca dzięki wdzięczności mówi Mikołaj Grynberg pisarz tygodnie dzień dobry czym ta rocznica te obchody oddolne społeczne są leciwy po pierwsze, tym, że nie dajemy sobie odebrać pamięci oraz roków, a agenci, która dla nas ta trwa cały rok ponad 1 my jesteśmy wśród ludzi, dla których widuję znaczy coś więcej niż 1 dzień przemówienia nadała program do gminy określa są ludzie, którzy pamiętają wiadomo w zasadzie są ludzie, którzy nie powiedzieć tak będzie ona nie przyczyni się pokazać, jakie pan ten podział na pot oficjalnej społeczne myślisz, że uda się jakoś przyszłości zasypać połączyć te to upadek to nie jest konieczne jest wszystko jedno z dniem znaczy przykro jest, że ktoś to przejmuje monopolizuje próbuję w każdym razie tak będzie nowa jak to drodze zawsze ktoś będzie próbował podwieźć na tej pamięć, a potem wygrać wybory na sam też my my aktorzy polecić wdzięk, która ma bez energii tak no Mikołaj Grynberg pisarz opisy, a pamiętnych lat przyjeżdżamy zdani dokładnie na dziewiętnastego grzywnę do Warszawy, żeby uczestniczyć w obchodach powstania 5 warszawskich z całą rodziną tak uczestnicy czy rocznic dla was dla waszej rodziny jest decyzji, gdyby nie tylko pamięcią, ale właściwie obecnej sytuacji w tym co się dzieje w tej chwili na świecie to jest dzień, w którym ludzie powinni po prostu być ze sobą szanować się pamiętać o tym co się stało nie dopuścić do tego, żeby kiedykolwiek sytuacja w jakiejkolwiek innej formie się powtórzyła ZUS dziękuję bardzo, budżet 12 zawyły syreny za chwilę zapewne rozpoczną się uroczystości oddolnych społecznych obchodów osiemdziesiątej rocznicy powstania w getcie warszawskim czy pan plakat z zapisem nigdy więcej ze zdjęciem z umów szlak racą, dlaczego pan tutaj jest rozmiar zbada też bardzo to co roku o tej porze jestem w tym miejscu, żeby upamiętnić ten bardzo straszne smutne wydarzenie okropne spotkało Polaków narodowości żydowskiej i tutaj jedyny powód empatia po prostu podjedziemy pod tablice, przed którą za chwilę rozpocznie się część oficjalna tych obchodów bardzo dużo ludzi myślę, że kilkaset osób zebrało się na tych obchodach słychać bardzo różne języki Polski hebrajski angielski jest bardzo dużo młodych ludzi i mieszkańców mieszkanek Warszawy i aktywistów artystów widzimy flagę Polski prawa państwa Izrael wie rolnik z jaj i morzu, a o radny Zygmunt i w dywizji Roy, a tu uwaga show, a on i jesteśmy tutaj o panienka coś tutaj wydarzyło, a więc damy bohaterskie bojownicy i powstania w karcie warszawski, a więc tamy bohaterskich wojowników delcie warszawskimi od dajemy im część pamiętamy rozstrzelanych spalonych zadaszony rurkach jest końcówka ta oddajemy im o pamiętamy naszych przyjaciół, którzy tutaj przychodzili, żeby utrwalać pamięć o tej strasznej starzenia nasze przyjaciółki i naszych przyjaciół, którzy też od stanu w nasze serca wierni przesłaniu Marka Edelmana jesteśmy tutaj i przypominamy jego słowa mówienie o powstaniu w getcie maty kodzie ten sen z żył wspomina list aktu czy do wojsk jest zbrodnią przeciwko samej istocie człowieczeństwa opowiada Paula Sawicka organizatorka oddolnych obchodów osiemdziesiątej rocznicy wybuchu powstania w getcie warszawskim, dlaczego te obchody oddolne obywatelskie społeczne są ważne dla warszawiaków widok Warszawy, a więc chyba najpierw powiem, że niezbędna konieczna jest to, żeby państwo honorowała swoich obywateli, którzy odeszli nigdy cię także dlatego nicości jak mówił Marek Edelman zostali zamordowani bez sensu bez powodu im się hołd należy oficjalny od wszystkich państwowych czynników panie natomiast my nasze obchody mają charakter prywatny bardzo osobisty chodzi o to, żeby one pozostawiły nas ślad hitem nie tylko nie był to tylko wtedy, kiedy się składać do ministra czy poprawi się z tym rzeczka się chodzi do tego byś my mamy do tego styczne osobisty jest nasza pamięć i nasza dbałość o to, żeby za pamiętną trwałą, żeby się jej następne pokolenia odliczalności VAT, bo jak tutaj słyszeliśmy Marek Edelman owi, ale bardzo nas o tym układ warto tylko, dlatego że zmienia nas przestrzegać przed jedno proc oraz wydatków zauważa z roku na rok strażnicy młodych ludzi natywną także tych społecznych wydarzeń aktor jest rok rozumnego ważna w Wilnie bardzo cieszy jakiś czas temu, który jeszcze przed pandemią jest to grupa młodzieży zwróciła się do nas wreszcie mogli w tym uczestniczyli oni dali nazwali niezależnymi obchodami zwykle, za który zmienia i przeprowadzają dużo młodzieży też fantastyczny częsta reakcja rząd też dużo powodów, jeżeli młodzież czegoś więcej wie, iż znaczący i dziękuję bardzo, stania choć nie wiem, dlaczego w bardzo młodzi ludzie jesteście tutaj nie ma tu przychodzę od 67 lat uważa się jakaś taka gdzieś tam piękna tradycja, zwłaszcza że robi to w kontrze dochodów państwa, które są zagrane przez jakieś takie no nie wiem narodowe próby opowiadania o tym o tym wydarzenia te są na korzyść społeczną Obywatelską oddolną od powstania w getcie warszawskim to jest zapowiedź, którą opowiadają one uczestnicy ruszy nie żyją w wierszu czytamy, w których teksty czytamy to są piosenki powstańcze, które są śpiewane w zasadzie nikt nie stara się mówić, jakby za postępki powstańców tylko jakoś oddać głos i o nich pamiętać o stanowisko w parze wykresie Agorze wydawcy tak, zwłaszcza Lach na co nie mogę wiele więcej dodać znaczy ja jestem też mieszkańcy Muranowa od kilku lat to była kiedyś dzielnica tętniąca życiem, że dług kultura w tym momencie właściwie jedyne co nam pozostaje to wspominać czasy właściwie po ich nie mają żadnego śladu co straszne po prostu obchodzenie pamięci powstania gett, ale też w ogóle wszystkiego, bo z tym związane czyli, a druga wojna światowa eksterminacja Żydów wydaje mi się jakimś takim obowiązkiem Ulanowski ludzie, którzy mieszka w Warszawie nie tylko Warszawa zacznie mieć takie piękne uczczenie przede wszystkim tego, że oddolny, dlatego że robią to osoby, które nie są jak można usłyszeć właśnie nie usłyszeć, które nie mają np. dobrego nagłośnienia, które przychodzą tutaj naprawdę po to, że uczci, żeby spotkać znajomych i myślę, że to jest wyrazem tej tak tak to właśnie od tej chodzi otworzenie tej wspólnoty czy właśnie odtwarzanie jej natomiast niekoniecznie o cały państwowy zamieszanie, które zresztą też odbywało Boca to obchody są właśnie dziś na ubocze im się, że to jest w nich miękkie zaparkowanymi samochodami dokładnie taka teoria dzięki ich jednak warto oczywiście jeszcze raz wspomnieć wszyscy moi rozmówcy moje rozmówczynie też zwracali uwagę na ten niesamowity rozdźwięk między obchodami oficjalnymi, które odbywają się pod muzeum Polin obok obok pomnika powstańców w getcie warszawskim tam jest prezydent Andrzej Duda są najważniejsi politycy z Polski i tuż obok odbywają się oddolne społeczne uroczystości i tak jak powiedziała, a jedna z moich rozmówczyń uroczystości o charakterze bardziej prywatnym osobistym rozdźwięk tego państwo nie widzą jest niesamowity teren przy muzeum Polin jest ogrodzony barierkami szczelnie ochraniany przez policje wojsko i inne służby mundurowe, a oddolne obchody, na których jesteśmy są rozproszone nikt nas psy nie ochrania ani policji nie ma żandarmerii wojskowej nie ma służb porządkowych nie ma żadnej ochrony wszyscy mimo wszystko tutaj czują się bezpiecznie mówi Beata Chmiel menadżerka i animator kultur narodowych zależy, kiedy mówimy na początku lat dziewięćdziesiątych czy na przełomie lat osiemdziesiątych dziewięćdziesiątych pamiętajmy, że te niezależne obchody zaczęły się wcześniej i one początkowo były bardzo na wzruszające, ponieważ przechodziły od twarzy i obchodów niezależnych organizowanych niezależnie przez opozycję demokratyczną w szczególności Marka Edelmana oczywiście jego przyjaciół, ale po osiemdziesiątym dziewiątym roku one zaczynały być po prostu uroczystościami oficjalnymi i na koło się zatoczyła no bo jesteśmy w latach dwutysięcznych znowu mamy niezależne obchody, a które trwają już od kilku lat, dlatego że no i organizatorzy ciągle ci sami to jest niesłychane jednak pamiętają o ideałach Marka Edelmana, a bardziej niż rząd, że tak powiemy koniecznych oficjalnych ukłon na uściskach, która w, których te są zagadnięty przez władze niekoniecznie dobrze pamiętającej dobrze traktujący tych samych bohaterów, których tak chętnie dziś obchodzą dziś, kiedy zmieni się władza rządowa czy nas nie wiem czy nazwisko prezydenta RP to jednak oficjalne obchody połączą się z tymi oddanymi społecznymi myślę, że znał się jakoś tam połączą, aczkolwiek zawsze jak to w Polsce jest problem, kto jest ważniejsze i przez wiele lat było także wszyscy mówili no to najpierw tutaj szarża, a potem bohaterowi, więc to zawsze było trudne teraz bohaterów już prawie nie ma, ale myślę, że w ogóle ta Polska nie tylko Polska zresztą, ale szczególnie polskie upodobanie do no, a obchodów rocznicy i oficjalnej ceny wraz z celebracji czasami warto odstąpić kroki przyjąć tradycji, która była tradycją jednak pewnej formacji duch intelektualnej w pewnej formacji politycznej cieleń trzeba pamiętać, że były obchody zawsze do kieszeni, a dzisiaj wracają tu jak oglądamy trzecie pokolenie chyba biorące już udział w obchodach dzieciaków z warszawskich szkół, które śpiewają bordoskie pieśni piosenki widzisz to widzimy, że może te oficjalne obchody trzeba zmienić znaczy zamienić w obchody niezależne i naprawdę żadnemu oficjalnemu urzędnikowi instytucji prezydentowi premierowi nic nie stanie jak przyjdzie parę metrów na piechotę nie jako pierwszy najważniejszy myślę, że tak jak no w takich sytuacjach, które obchodzimy tutaj, czyli powstanie było pierwszych najważniejszy tak tutaj też trzeba pamiętać o tym, że liczy się co innego w tych obchodach dzięki Janusz Onyszkiewicz były opozycjonista dzisiejsze obchody te odpady, o których pan nawiązywał również czytając to wystąpienie sprzed 40 lat czasem nie toczyliśmy koło, gdy na pękł w pewnym sensie tak właśnie od czytając ten Tax, który zdobywa uzyska wizji jak złoto stanowi po prostu o jego spontanicznego wystąpienia z USA, choć zespół sofa zrozumiała wtedy pisany tak to lud to odnajduje w ogóle pan by dramatyczną aktualność tego tak się dzisiaj, a w no ale wciąż toczą ludzi minęło 40 do państwa za pewne koło, ale trzeba dalej walczył jak wyglądały obchody 40 lat temu pamiętam bardzo było dużo ludzi to była manifestacja sporo było ludzi sytuacja wtedy były okazało się pani zrobiła się dosyć taka kłopotliwa, dlatego że akurat miał wystąpić inny Edelman miał wystąpić Lech Wałęsa są, ale że Edelmana za aresztowano rzekłem w Łodzi pod pretekstem, że na Arabowie chcą zrobić na jego zamach w związku z tym musieliśmy pozostać w areszcie domowym z awansem zatrzymano w drodze do Warszawy no i pod pomnikiem się zrobiło, aby trochę pusto, więc postanowiłem jednak powiedzieć parę słów no i powiedziałem wydana w wyniku uleganie zaaresztowany co 3 lata skomplikowały nasze plany w ogóle były, bo ślub musieliśmy odbyć w związku z tym więzienia jej normalnie tak to poza dziękuję bardzo, panu mówi Konstanty Gebert dziennikarz czy uroczystości oddolne społeczne jak powiedziałem przed chwilą Paula prywatne są dla ciebie co dla wszystkich dla wszystkich, którzy się z identyfikują z tą pamięcią nie zgadzają się na jakiekolwiek ich zawłaszczenie zawłaszczanie przez obecną władzę te o jakiekolwiek zawłaszcza się zwrócił uwagę, że tutaj i sytuuje my Marka śpiewamy pieśni Bundu ci, którzy chcą się modlić się modlą inni nikomu nie narzuca tego jak ma rozumieć to wydarzenie i kto jest właścicielem tej pamięci, bo właścicielami pamięci i znaczenia jesteśmy wszyscy tutaj i pewnie byśmy się nie dogadali do 1 znaczenia i dobrze, a wyrusza na mieszkańców Warszawy uroczystości takie mają zacząć się tutaj są mieszkańcy Warszawy tak ja, gdyby ta jest myśmy te niezależne uroczystości robili siedemdziesiątego dziewiątego ona dodać, a osiemdziesiątym trzecim władza państwowi zła, że już, bo były państwowe obchody czterdziestolecia i na nasze prywatne uroczystości ten Lis, który Janusz odczytał bardzo dobrze wyraża to co nam chodziło, kiedy się okazało, że nie możemy złożyć kwiatów pod szlakiem, bo stoi tam kordon milicji z automatami owczarka miasteckiej widać wszystko w komplecie ludzie z okolicznych domów wychodzili i dołączali do nas tak obok mnie stała jakaś pajęcza w papilotach to co zobaczyli to niemożna tego wielu rzeczy niesamowite było jak rozpoczęły się o uroczystości przed chwilą to też otwierały się okna szary sąsiedzi z Muranowa postanowili patrzeć ze swoich balkonów nam co się dzieje w tym miejscu, a nie kilkaset metrów jestem przekonany, że ci, których okna wychodzą na plac powstańców otworzyli też okna, żeby zobaczyć co się dzieje takie otwarcie okien nie musi oznaczać utożsamienia się z tym czy innym przesłaniem, ale symbolicznie to oznacza wpuszczenie tego przesłania do środka pamiętam rocznica jest zjawisko i jak szliśmy z rynku głównego na odsłonięcie pomnika i szliśmy trzasku zamykanych okien i stoi dokładne przeciwieństwo dziękuję dzięki opowiada Adam Michnik redaktor naczelny gazety wyborczej od siebie chciałbym my się dowiedzieć z przepisami mogły wyobrażać, że za kilka lat, kiedy zmieni się władza w Polsce to uroczystości to oddolne, które odbywają się tutaj z nami czterdziestą Plath połączą się znowu z tymi oficjalnymi, że dojdzie do o do takiego no no jakieś upaństwowienia tych oddolnych obchodów będzie w ogóle czy w ogóle konieczne to nigdy nie jest, więc jest konieczne nie wiem czy możliwe jest wiem, że tutaj przychodzą ludzie z pan z potrzeby serca i to jest ważne to są wszystko ludzie, którzy wiedzą, że z społeczności żydowskiej była nieusuwalną częścią tego miasta dla, że jej, iż zniszczenie to jest jakby Chateau pień Kontynentalnego i to jest taka praca własna to pamięć one tym ważniejsza, a że niemało jest ludzi może być Elite te Miś za zasypać zagram bić o winie nie był tak, że wiele lat przez bank, więc tutaj nie było po prostu ta świadomość, że część naszej zbiorowej tożsamości zostali, jakby wykarczowano i że jak Azja to co teraz siedzi z nami po spontanicznie to ludzie robią też, jakby rejon klucza pamięć jakaś jakaś rekonstrukcja tożsamość, dlatego że trudno sosna sobie nowa wyobrazić tożsamość polską to całość tego miasta dla bez tego komponentu już żydowskiego, ale z drugiej jest centralny proszę sobie wyobrazić to wszystko bez Panka z nieświadomości mamy nominowano za, że zawsze dzięki tej ludzie, którzy chcieli w tym komponent żyć już ci już żydowski, ale zdegradować albo zamieść pod dywan albo wykluczyć się na widz zauważy on kończymy naszą relację z oddolnych uroczystości rocznicy wybuchu powstania w getcie warszawskim przenosimy się do studia do gazety wyborczej tam porozmawiamy z Sylwią Chutnik o książce opowiadającej o żydowskich bojowniczka z czasów powstania w getcie warszawskim Arek Gruszczyński dziękuję uderz stołek przed mikrofonem Arek Gruszczyński to jest druga część podcastu Warszawa nadaje naszą gościnią jest Sylwia Chutnik pisarka felietonistka i dobry cześć dzień dobry część będzie rozmawiać o książce kwestie charakter wojowniczki z getta Warszawskiego pod redakcją naszych gości Moniki Sznajderman książka została już publikowana przez wydawnictwo czarne składa się z 15 tekstów przybliżających losy Żołnierek Partyzant tek bojowniczka walczących w getcie warszawskim 80 lat temu w czterdziestym trzecim roku, dlaczego nie znaliśmy wcześniej tych opowieści, lecz historia zapomniała o kobietach zaangażowanych w walkę zbrojną w getcie jak to zwykle bywa, żeby przypomnieć sobie o ważnych kobieta z czasów przeszłych trzeba sięgnąć po archiwalia trzeba sięgnąć po wspomnienia tych, którzy jeszcze są wśród nas no nie dzieje się to zwykle spontanicznie ani o systemie edukacji, ale też niestety nie środowiskach historyków nie wszystkim oczywiście, ale zwykle jest także kwestie dotyczące przyszłości kobiet ich wpływu na historię raczej traktowane są jako Niewiem 5 przed dzwonkiem albo o dodatek do męskich bohaterów czasem wręcz 3 nawet nie wymieniane są z imienia nazwiska tylko to imię gdzieś tam krąży w przepisach i naszą jako osób zajmujących się Herstorie, czyli właśnie przyszłością kobiet naszym zadaniem jest wyciągnięcie z cienia tych postaci, które z no właśnie głównie z tych względów takiego pewnego rodzaju bardzo precyzował doświadczenia kobiecego, a cały czas są w zapomnieniu oczywiście nie wszystkie osoby czasami im kiedyś nazwisko jest bardziej rozpoznawalne, a zwłaszcza wśród specjalistów specjalistek, ale bardziej chodzi o to, żeby te historie raz jeszcze przedstawić być może po raz pierwszy w niektórych przypadkach i jeśli chodzi o niektóre bohaterki, ale na pewno włączyć ją do tej uniwersalnej oficjalnej historii, która nadal jednak jest historią męską to wynika z tego, że wcześniej historię getta Warszawskiego czy w w ogóle historią drugiej wojnie światowej nie zajmowały się badaczka tylko historycy mężczyźni, a te tak czasami płacz osoby, która sięgała do archiwum my była ważna, ale myślę też, że często tam było to poczucie, że kobiety nie były dość widzialne to mówisz, zwłaszcza historii drugiej wojny, ale też np. w tej nic zagłady nie były dość widzialne być może dla wielu osób były za mało zaangażowane no jednak myślimy tutaj o czasach sprzed 8 dekad w związku z tym kobiety i ich aktywność w przestrzeni publicznej no trochę inaczej wyglądała niż współcześnie, ale właśnie w momencie, w którym zaczyna się badania na temat tych kobiet nagle okazuje się, że ich udział choćby w powstaniu w getcie warszawskim, którym zajmujemy się w tej książce był nie do przecenienia raczej bardziej chodziło o przesunięcie akcentów tej ogólnej historii i próba znalezienia odpowiedniego miejsca dla tych kobiet właśnie na tej naszej osi czasu niż tego że, że nie miały wpływu na to co się działo i to właśnie przesuwanie akcentów jest naszym jako badaczek to głównym celem tak naprawdę to też oczywiście gest odzyskania pamięci o tych kobietach myślę, że w naszej antologii tekst, który zamyka tę książkę autorstwa Hanki Group chińskiej pokazuje dokładnie, o co nam chodzi to jest taka trochę i lista obecności albo raczej bym powiedziała lista nieobecnych już kobiety, które wymieniane są charakteryzowane dosłownie kilkoma słowami zdaniami czasami nie mamy o nich zbyt wiele informacji, więc tylko takie krótkie przedstawienie musi nam wystarczyć i jesteś taki trochę przywołanie tych kobiet, które zaangażowane były już powstanie w getcie warszawskim gest powiedziałabym bardziej symboliczne, ale w przypadku pozostałych bohaterek naszej książki którymi losami zajęły się i padaczki i reportażystka i aktywistki UE jest nawet naszym planie 1 reżyserka, ponieważ dbaliśmy o to, aby było Afryki zróżnicowanie jeśli chodzi o podejście do tematu wszystkie te osoby bardzo wnikliwie opisywała przede wszystkim szukały informacji o swoich bohaterkach są to na taki bardziej rozbudowane portrety, ale mam takie poczucie, że właśnie to wymienianie z imienia nazwiska często jest właśnie takim trochę apelem poległych kobiecy, ale w tym wypadku również tych nieznanych czy nie zapamiętanych już jakaś zmiana na poziomie języka dokonuje też warto przypomnieć, że Senat, ustanawiając obecny rok rokiem pamięci bohaterów getta to bohaterów dodał również bohaterek, że oficjalnie wzrok pamięci bohaterek bohaterów getta, więc coś się może w tym też języku upamiętniającym ważne wydarzenia z polskiej historii się powoli zmienia czy wiadomo ile wojowniczek brał udział w walkach 80 lat temu trudno to oczywiście policzyć też pytanie w jaki sposób prawo udziału i tutaj nawiąże do podtytułu naszej książki wojowniczki z getta Warszawskiego w naszym zespole było bardzo dużo dyskusji na temat samego sformułowania wojowniczki ponieważ, informując o tym czy wojowniczki czy bojownicy, ale to, że te dodatkowe dyskusję natomiast dla wielu z nas to słowo kojarzy się bardzo militarnie, a nie wszystkie bohaterki walczyły wprost myślę, że oporem wobec wroga wtedy była również np. praca opiekuńcza i związana ze wspieraniem bojowników swoich kolegów, ale też się różnego rodzaju formy wspierania w ogóle w tej sytuacji, która chce też działa, więc to też pokazuje trochę trend, który trochę zaczyna patrzeć inaczej na tę historię, jakby nie było weryfikować właśnie tych zrywów przemocowych, ale też pokazywać różne strategie no właśnie od strategii też chciałem dopytać, bo czym się różniła organizacja takiej codziennej i powstańczej pracy walczących kobiet od tego jak postępowali podczas powstania mężczyźni czy można jakoś te różnice pokazywać no pierwszą różnicą jest jakąś kobietę ogólnie nie miały dostępu do broni i jeżeli był 1 pistolet zawsze zostawał chłopak i czasami to oczywiście była rozwiązywana w ten sposób przybyłe pary mieszane, które np. szły gdzieś się w gruzy, ale tak na wodę dostęp do broni, jeżeli mówimy w tym kontekście militarnym tutaj priorytetem, aczkolwiek u wielu bohaterek opisywany w naszej książce są też takie motywy, że np. przygotowywały broń, która niekoniecznie kojarzy się z właśnie taką typową jak właśnie pistolet realny przykład Niewiem robiłem broń żarówek albo inny sposób próbowały przygotować się na Samoobronę, więc też nie jest także tych gestów takich właśnie bardzo bezpośredni nie było, ale rzeczywiście każda z nich miał oczywiście inną historię i to jest też takie duże myślę wyzwanie dla redukowania tego typu antologii że, pomijając kwestię różnorodnych tekstów, które się na różnorodnych podejść to również jeśli chodzi o same bohaterki one też przybierały różne strategie to powiedzmy o jakiejś 1 bohaterce jej krytyki no myślę sobie o jej tytułowej kwestii charakteru, która opisywała Agnieszka Glińska wobec Bronisławy timer ser, czyli Marii Warmia nowej tutaj ważne też przepisy nadal żyje jej syn, więc było tak to o tyle dobre, że można było mieć ta informacja z pierwszej ręki rzadko zdarza i tutaj jakby zastanawiała się bohaterka główna czy to właśnie była kwestia charakteru tego jak pewnego rodzaju podejścia do życia czy racie i kwestia chwili i momentu, w którym się żyło i sami osoby, które jeszcze przed wojną czy w czasie okupacji albo, zanim jeszcze zamknięte getto miało zupełnie inne podejście np. z nie skupiały się na kwestii pracy podstaw przygotowywały się do wyjazdu do Palestyny np. uczący w kibucu Czerniakowskim i przysposabiające do różnych prac, które absolutnie nie widziała siebie jako te, które przejmie na początku, które będą walczyć wręcz no w czterdziestym trzecim roku chwytały za wszystko co się dało i razem ze swoimi kolegami szły właśnie na wroga i pytanie czy ta kwestia charakteru była zdeterminowana tym w jaki sposób też inne kobiety zachowywały się wtedy szczególnie dziewczyny młode kobiety czy raczej jakiś predyspozycji kilka tych bohaterek mówić my jako właśnie takie przemiany, które nas nich następują pamiętajmy, że to młode osoby no właśnie o to chciałem też zapytać w jakim wieku temu wojowniczki były no myślę, że od 16 latek do 20 paru latach jeśli chodzi o osoby, które przeżyły death to oczywiście z tych, które są opisane w naszej antologii gotowości w większości się nie udało to zostały zabite zginęły, ale np. kilka z nich walczyło potem w powstaniu warszawskim jedna z nich została zresztą zastrzelona przez tzw. żołnierzy wyklętych Darka Kord Korn, która była na podwójnym cenzurowane mi tylko jako Żydówka, która przeżyła powstanie w getcie warszawskim, ale również aktywna komunistka, więc i historie były bardzo różne, ale wszystkie one co zresztą widać opisywane jako takim określeniu ich portretów w naszej antologii tą dziewczynę powtarzają się takie opisy właśnie gruby warkocz 3 letnia sukienka koleżanki przyjaciółki, z którymi jeszcze niedawno uczyły się wspólnie, więc ceną mówimy tutaj naprawdę młodych ludziach, którzy szli do powstania co zresztą pewien sposób, jakby łączy się z powstaniem czterdziestego czwartego roku ta narracja w pewnym sensie oczywiście jeśli chodzi o tych ludzi, którzy do powstania jest podobna jeśli chodzi o 40 dzieci tu i tam walczyli bardzo młodzi ludzie, jakie ówczesnych przywódców powstania do walczących kobiet to zależało raczej nie były one jakoś bardzo widziana jako ten pierwszej ni, ale to znaczy, że absolutnie pomijane zresztą wiele z tych postaci tych bohaterek tropi czujemy jak już mówiłam wcześniej było różnych para to nie tylko chodzi miał związki romantyczne tylko po prostu jak działały wspólnie z kolegami, więc bardzo często to było właśnie też takie mini drużyny mieszane tak się wyrazie, ale no tutaj myślę, że takim chyba dominującym głosem te są oczywiście wspomnienia Marka Edelmana i wystarczy spadać w jaki sposób wspomina swoje koleżanki z getta oczywiście mając też margines tego, że Marek Edelman miał bardzo specyficzną kasacja i raczej były tam nie ważył słów to zwykle zapamiętywać je zmienia albo właśnie było nie wiem dziewczyną kogoś tam i dopiero tak naprawdę te historyczne opisywania dającego możliwość odzyskania tej postaci dla przykładu Mira sur mer opisywana przez Monikę tutaj była partnerką Mordechaja Anielewicza zresztą z nim zginęła w bunkrze na miłej 18 no jak łatwo się domyśleć do historii przeszła właśnie jako jego dziewczyna, a przecież była łączniczką była też wcześniej krawcową, która przygotowywała się do wyjazdu do Palestyny no i była postacią, która też no była dość, jaką charakterystyczną osobą, a w czasie powstania, ale też wcześniej w czasie mieszkania w getcie warszawskim no właśnie czy któreś z tych bolączek, które opisujecie była dopuszczona to tylko do tych głównej grupy dowódców no myślę, że taką postacią stron na pewno się liczono to była seria Lubecki zresztą jedna z tych osób, które przeżyły powstanie w getcie i która brała potem udział też kolejnych walkach, która po wojnie wyemigrowała do Palestyny do kibucu razem z ze swoim partnerem też zresztą z getta całkiem cukier manem i zakładali kibuc bohaterów getta, a więc była właściwie do końca swojego życia no też taką aktywną osobą natomiast na pewno jest przez wiele osób opisywana i wspominana jako ta, która była taka bardzo zasadnicza i która automatycznie wchodziła wsie role przywódcze i liczono się z jej głosem i z tym co ma do powiedzenia, więc pod tym względem rzeczywiście myślę, że to też często była na no właśnie tytułowa kwestia charakteru czy nie wiemy sposobu też interakcji z innymi ludźmi, która z bohaterek ci imponuje w niej już z jakąś akcję odwagę przez przez Toya, jakie wyznawała wartości czy jest tam ktoś kto, kto je wydrukować sobie zdjęcie powiesiłem sobie na ścianie przykład mam tych zdjęć wiele przyznam się jakoś bardzo przede wszystkim to wzrusza to co one robiły, ale też po raz kolejny zastanawiam się nad tym okrutnym losem tak jak mówiliśmy wcześniej młodych kobiet, które po prostu musiały podjąć jakieś decyzje nie miały wyjścia i kiedy oglądam sobie zdjęcia, a wiele zniesie zamieszczone w książce i patrzę później na tę listę, której wspomniałam na początku autorstwa Hanki Grupiński, która niejako zamyka naszą książkę jest takim podsumowaniem właśnie takim wyliczeniem to może trochę to jest krzywdzące, ale wobec indywidualności tych bohaterek, ale staje przed moimi oczami jakiś taki co w rodzaju portretu zbiorowego tych kobiet tych dziewczyn właściwie IEA, jakkolwiek każda z nich oczywiście była różna to mam takie poczucie, że może miały coś wspólnego i to jakaś taka bezkompromisowość bezczelność często w wielu przypadkach pojawiają się opowieści o wychodzeniu z getta być łączniczką też m.in. defektami przykład Białymstoku to oznaczało, że musiały też na nim dbać o swój wygląd, żeby nie wyglądać podejrzanie cudzysłowie, bo tzw. stronie aryjskiej, a zatem musiały też odpowiednio jakoś się się zachowywać, nawet jeżeli tak sobie to wyobrażam pierwotnie miały właśnie tych cech charakteru tutaj stawały się po prostu zdeterminowane mi młodymi kobietami podoba się ta cecha jest mu przykro, że musiało tak wyglądać życie dla wielu z nich też skończyło się w czterdziestym trzecim roku, ale takie nagłe odnalezienie się w sytuacji ekstremalnej wydaje się czymś niesamowitym takim planujemy bardzo, która z tych bohaterek ma ulicę na Muranowie taktem i no nic już następne pytanie proszę o PIT mam nadzieję, że słuchają nas osoby z Rady Miasta stołecznego Warszawy, że w 80 to rocznice wybuchu powstania w getcie warszawskim, które z tych wojowniczych dostanie ten zaszczyt, żeby być patronką, który jest uliczna na Muranowie na koniec chciałbym zapytać posła na historię czy można jakoś odnieść do współczesności mówi jeszcze chwilę o tym systemie wartości, który też jest dzisiaj ważny istotny sam gest przywracania historii kobiet w debacie publicznej jest również bardzo istotne, ale co nam tej historii mówią mogę powiedzieć dzisiaj dla mnie ważne jest tylko mówiąc wprost wywoływanie duchów cóż tylko po to, żeby dać hasztag pamiętamy tylko ważne jest dla mnie to co zresztą, jakby towarzyszymy od początku, kiedy zajmuje się historią 2006 teraz roku, a to znaczy zastanowienie się co dla mnie oznaczają losy tych kobiet oczywiście mogłabym użycie takich tropów jak inspiracja autorytet, a odwaga, która być może właśnie może stanowić pewnego rodzaju lekcję, ale myślę też, że sam moment odkrywania tych młodych kobiet to w kontekście naszej książki jest właśnie tym takim gestem przywracania pamięci dlatego zależało, żeby to właśnie same kobiety były bohaterkami tej książki same kobiety o tym bohaterka wpisały to co jest dla mnie też bardzo ważny to żywości każdy z tych tekstów oprócz tego, że jest popularnonaukowy ma przepisy oczywiście teksty powstawały długo z są oparte archiwa wywiady badania itd. że każdy z tych tekstów zawiera jakiś taki element, który pokazuje emocjonalne zaangażowanie autorek tego tekstu pisanie o bohaterkach witamy jest bardzo ważne często, zwłaszcza w takiej i naukowej pracy trochę się z Draganem wyrażenia emocji właśnie nie są takie obiektywne uniwersalne tak nie wolno trzeba tylko fakty fakty, a dla mnie same fakty byłyby nudne byłyby jakimś takim po prostu podręcznikiem szkolnym nie wiadomo co tylko, żeby wiedzieć, a ja chcę też poczuć i myślę sobie, że dla mnie jako też mieszkanki Warszawy i poznawanie losów kobiet, które mieszkały tu przede mną, a w tym wypadku również walczyły w tym mieście no jesteś takim gestem szacunku wobec nich, ale też poczuciem pewnego rodzaju kontynuacji no i wdzięczności oczywiście, że to miasto jest, jaki jest właśnie m.in. dzięki tym kobietom o tych historiach kobiet, które walczyły za nasze miasto opowiedziała nam Sylwia Chutnik jedna z redaktorek wydanej właśnie książki kwestia charakteru wojowniczki z getta Warszawskiego bardzo dziękuję za rozmowę dziękuję bardzo, nie zaproszę do wysłuchania felietonu o Warszawa ma głos pamiętanie po ludzku Roni Clan Team amerykańska feministka i badaczka zagłady z perspektywy płci napisała kiedyś takie słowa pamięć sza jest rozdarta owocuje to zapomnianymi wspomnieniami, których znaczenia nie pojmują sami ocaleni lub, które zostają uznane za pozostające bez związku wyraźna linia oddziela prywatne intymne relacje poszczególnych kobiet od tego co nadaje się do przyzwoitej pamięci zbiorowej dokładnie ten cytat przypomniałam sobie, kiedy oglądałam wystawy Zuzanny Hertz Berg, która trwa od końca marca do połowy maja w przestrzeniach galerii studia i jej tytuł brzmi my Chinka co oznacza barierę oddzielającą synagodze męską sekcję modlitewną od części wyznaczonej dla kobiet jest metaforą mechanizmu stabilizacyjnego praktyk pamięci zacierania głosu kobiecego opowieści rusza sprowadzenie znaczenia walczących kobiet do roli asystentek sanitariuszek partnerek pomocnicy to też symbol patriarchalnej inżynier społeczno-politycznej, której zadaniem jest dzielenie i marginalizacja kobiece tam bociek, a męskie tu pośrodku prosta sprawa artystka od lat zbiera porządkuje opowieści bojowniczka Warszawskiego karta jest też autorką wstępu do książki kwestia charakteru wojowniczki z getta Warszawskiego podkreśla tam, że ważne jest nie tylko to, aby kobiety zostały do historii powstania w getcie dopisane, ale przede wszystkim fakt, żeby z powodu przywrócenia pamięci tych opowieści i przebudować też myślenie o historii w ogóle tak, aby żadna grupa nie była nigdy zagrożona wykluczeniem z niej zapomnieniem dotychczasowa perspektywa, która zakłada, że przecież historia to zbiór obiektywnych prawd nie sprawdza się najlepiej, udając neutralność eliminuje to co niewygodne chowa propagandy pod płaszczykiem oczywistości powtarza to samo, a groza konkret wyciera się lekkostrawny Bano, sugerując obiektywizm jest skrajnie nieobiektywna zapewniając, że miejsce każdą perspektywę w praktyce mistrz jedynie perspektywy mężczyzn w przypadku historii powstania w getcie najczęściej żydowskiego mężczyznę dopiero rezygnacja fałszywego obiektywizmu tej uniwersalnej perspektywy pozwala na dotarcie bliżej doświadczenia i wymusza nieustanne naukowe sprawdzam oczywiście, że kobiety i mężczyźni są podobni śmiertelni jednak proces, który wiedzie do śmierci w realiach Warszawskiego getta jest zgoła odmienne kobieta była narażona na śmierć nie tylko jako przedstawicielka rasy przeznaczonej do eksterminacji, ale także jako potencjalna nosiciela niebezpiecznych genów Żydówka była, więc niejako podwójnie żydowska faktycznie i potencjalnie poza narażeniem na śmierć, które dzieliła z mężczyzną jako kobieta była narażona na doświadczenie gwałtu molestowania aborcji przymusowej pracy seksualnej odebrania jej kobiecej tożsamości doświadczała nie tylko antysemityzmu, ale też seksizmu i pamięć Żydów kach również seksizmu doświadcza heros to najczęściej mężczyzna kobieta to element biografii męskie doświadczenie wojny świetnie wpisuje się w narrację heroiczną kobiece doświadczenie nie było nigdy brane pod uwagę jako posiadające potencjał heroiczny, czyli odpowiednie dla konstruowania martyrologii to co kobiece jest związane z codziennością powtarzalnością życiem i pamięć o Holokauście to jednak wciąż pamięć konwencjonalne męska pamięć o śmierci nie zaś pamięć kobieca o życiu czy praktykowaniu codzienności uczuciach ciele fizjologii przedmiotach to pamięć o wszystkim tym co w pamięci męskiej wydaje się co najmniej przezroczyste tymczasem kobieca narracja jest co najmniej heroiczna równym stopniu heroina nie jest niczym gorszy od herosa wymaga jednak jako historia zwykle prywatna intymna zupełnie innego nastawienia badawczego niż potrzebne jest do konwencjonalnej męskiej narracji i wymaga zainteresowania emocjonalną stroną ludzkiej egzystencji obudzenia w sobie empatii im bliżej znajomych tam codziennych czynności tworzona jest historia o tym mniej zostaje wymówek, że mamy do czynienia z niewyobrażalnym, tym bardziej wymagany jest też pewien poziom uwrażliwienie przystają znaczenie jedynie fakty historyczne te zaczynają się liczyć fakty mentalne francuski filozof Georges Didi Huberman pisał, że historia nie może polegać na wysłuchaniu faktów ani przerabianie ich efektowny symbol najbardziej uczciwe jest po prostu opowiadania o czyimś życiu tam wtedy takiego pomnika nie da się jednak oddać brodzie ani niż na mapę i dotrzeć, bo tam można jedynie poprzez zrozumienie tego na czym polega życie, jaka jest wartość poprzez poczucie realności czegoś doświadczenia, a nie dzięki suchym faktom czy popkulturowym kliszą, ale właśnie pomimo ich mimo wszystko, bo osobista historia nigdy nie przebije się w administracyjnym dokumencie ani nie będzie przechwytywać spod symbolu oczywiście potrzebujemy stosów papierów z szeregiem znanych i symboli na sztandary nawet niszczy pomniki z brązu na skwerach frontach jakoś pójdą jeśli archiwa i pomniki wielkiej historii i będą zawsze zaczynać od wykluczania zbierania rozumienia przeżywania wielu różnorakich wyjątkowych historii osobistych jeśli będzie się zaczynać upamiętnień osobistych, które dokonują się bez swarów wchodzi w naszych umysłów i kiedy czytam książki słuchamy świadectw oglądamy wystawy robimy kwerendę w instytucjach rozmawiamy ze świadkami historii zadajemy pytania oglądamy filmy drążymy płaczemy przeżywamy czujemy poczucie powiązania myślimy mam tak samo zakładajmy, więc księgarnie domy kultury biblioteki spotykają się słuchamy siebie nawzajem kobieca pamięć historii oznacza zwyczajnie pamięć ludzką w mężczyźni także już nie chcą być obciążani heroiczną racją, wedle której mają twardzi Bezczela śni o odniesienie ideowymi, których giną oni również zasługują na przywrócenie ludzkiej biografii taka historia zakorzeniona we wspólnym doświadczeniu w osobistej opowieści materialnej rzeczywistości w emocjach oparte empatii będzie potrafiła oprzeć każdej propagandzie każdemu roszczeniu i każdej kanalizacji, a zagrożenie dla operacji związanej z zagładą z opowieściami o gettach o tym warszawskim, ale także tych, które powstały 4 w całej Polsce jest szczególnie dotkliwe realne większość świadków ocalałych już nie żyje to jak będzie wyglądać pamięć o zakładzie zależy od nas pośredników wojowniczki z Warszawskiego getta bardzo długo musiały czekać, żeby sami zbiorowa pozwoliła im wejść do głównego nurtu zbyt długo, żeby pozostało po nich wiele śladów, a do tego kobiety najczęściej nie dbają o pozostawianie po sobie archiwalnego zaplecza z reguły nie mają swoich kronikarzem nie mają buty czy możliwości, żeby zadbać o wystawienie sobie pomnika często też nie myślą w kategoriach ego pomniki nie są dla nich, bo operują kategoriami wspólnoty wspólnej pracy owe były jak mówił na procesie Eichmanna i za cukier mam też serię od Łuczniczka ami, ale nie tylko w dosłownym znaczeniu tego słowa były twórczynie więzi pokazywały, że samotni bohaterowie to rzadkość, że większość bohaterstwa dzieje się pomiędzy dzięki sile przywiązaniu obecnemu w grupie mam nadzieję, że tego jak można pamiętać o zakładzie przez kolejne kolejne rocznice będziemy uczyć, poznając kolejne historie osobiste kolejne biografie kolejne dzieła naukowe sztuki tworzone z szacunkiem miłością do drugiego człowieka może wtedy przestaną się tak dobrze sprzedawać powietrze wykorzystujące zakładowy sztafaż dla pieniędzy i Sejmu pod płaszczykiem edukowania i popularyzacji, bo taka pamięć jest nawet gorsza niż zapomnienie to była Karolina Sulej dziękuję za wysłuchanie naszego kolejnego odcinka przypominam, że podczas Warszawa nadaje przygotowują dziennikarze gazety stołecznej i serwisu Warszawa wyborcza PL nowe odcinki nadajemy co drugi piątek następny temat o tym jak to się stało, że Warszawa została uznana za najlepszą destynacje turystyczną do usłyszenia Wojciech Tymowski Zwiń «

W powstaniu w getcie walczyły też kobiety. Dlaczego o nich nie pamiętamy?

AUTOMATYCZNA TRANSKRYPCJA PODCASTU

PODCASTY AUDYCJI: GOŚCINNIE: WARSZAWA NADAJE

POSŁUCHAJ RÓWNIEŻ

DOSTĘP PREMIUM

SERWIS INFORMACYJNY

Wydanie z godziny 03:00

Najnowsze Podcasty

Skręt w prawo. Czy dzisiejsza Europa zaczyna przypominać tę z lat 30. XX wieku?

Futerał, czyli książka o życiu PRL-owskich wnętrz

Jak powinny wyglądać relacje Polski i UE? Debata osób kandydujących do parlamentu

Zetki na rynku pracy

TOK FM

Polecamy

Popularne

GOŚCIE TOK FM

Gazeta.pl

WYBORCZA.PL