Noc Kupały, Noc Świętojańska, sobótka? Tłumaczymy co, gdzie i jak

AUTOMATYCZNA TRANSKRYPCJA PODCASTU

niedzielnym magazynie Radia TOK FM chciałbym przywitać kolejnego naszego gościa z nim pan prof. Piotr Grochowski z Instytutu nauk o kulturze na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu dzień dobry panie profesorze dzień dobry witam serdecznie, jako że jesteśmy nazajutrz po po upale po nocy Kupały to musimy naszym słuchaczom tym, którzy nie wiedzą, bo ten obrządek no właśnie to jest obrządek nie zagłębiali się tak głęboko wyjaśnić na czym owo święto polega krótko Rozwiń » mówiąc myślę, że wielu z nas nie do końca rozpoznaje różnice między nocą świętojańską między nocą Kupały, a niektórzy jeszcze zwą to wszystko sobótkowe i teraz chciałby pan pana poprosić panią profesor, żebyśmy przede wszystkim rozgraniczył te pojęcia postawili wyraźne granice no tak to są 3 pojęcia, które funkcjonują w tej chwili wymiennie i właściwie one oznaczają mniej więcej to samo współcześnie to znaczy pewien zestaw no takich praktykę zwyczajów i który jest alternatywnie nazywany albo upałom bardziej na Wschodzie Polski na biało Rusi na Ukrainie albo Sobótką do centralnej Polsce albo nocą świętojańską to jest już taka powiedzmy późniejsza chrystianizacja ana wersja, która oznacza to samo przy czym tutaj trzeba pamiętać o 1 rzeczy, że noc Świętojańska no to jest nocy 2003. na 24czerwca, czyli przepraszam panie profesorze czy ta noc, która dopiero przed nami tak tak to jest na Wigilię Świętego Jana natomiast obrzędy pierwotnie obrzędy upalne czy sobótkowe one były praktykowane w noc przesilenia letniego jak pamiętamy czasami błędnie jest to utożsamiane, ale trzeba pamiętać, że przesilenie letnie wypada tak między dwudziestym, a 21czerwca, czyli to nie jest tak jak czasami się myśli, że ta najkrótsza noc w roku to jest właśnie noc Świętojańska nie to jest przypada przed przesileniem przypada wcześniej no, więc tak jak mówię obrzędy upalne, czyli obrzędy związane z przesileniem letnim one były pierwotnie praktykowane właśnie dokładnie w momencie tego przesilenia później jak pod wpływem chrześcijaństwa te praktyki przesuwają na tę Wigilię dnia Świętego Jana, gdybym mógł pana poprosić panie profesorze byśmy wyjaśnili etymologię tych tych nazw no bo noc Świętojańska wiadomo to przed chwilą wyjaśniliśmy od czego się wzięła Sobótka noc Kupały tak tutaj etymologię są różne, jeżeli chodzi o upały to 2 takie 2 takie można być konkurencyjne wytłumaczenia najbardziej popularne to jest kupowała od kąpać się na wschodnich w językach wschodniosłowiańskich kupa samo to głównie tamten termin upał funkcjonuje związane z tym, że w ramach tego obrzędu upały bardzo często odbywała się kartą dualną kąpiel głód moment, kiedy po raz pierwszy w tym roku można było się kąpać w otwartych zbiornikach wodnych no, więc stąd się jak jest to pierwsza etymologia od kąpać się, ale jest też 0202. sposób tłumaczenia od kupa, czyli 100, czyli jakiś pagórek, ponieważ w wielu miejscach te ognie upalne rozpala no właśnie na wzniesieniach poza wsią na jakiś górach, więc mamy takie 2 alternatywne sposoby tłumaczenia tej technologii upały jest jeszcze 1 ciekawy sposób może taki mniej przekonujący, ale też niektórzy twierdzą, że to się wywodzi od Boga czy Boska przed chrześcijańskiego słowiańskiego bożka Kupały, ponieważ w niektórych miejscach na Białorusi w ramach obrzędów upalnych właśnie dokonuje się takiego rytualnego spalenia kukły takiej słomiany, która nazywana jest właśnie upałom to jest jakby taki powód, że można przypuszczać, że niektórzy badacze przypuszczają, że to jest jakaś pozostałość takich przed chrześcijańskim obrzędów poświęconych Bogu upale natomiast Sobótka obu to jest ten drugi termin Sobótka pochodzi od słowa sobota, czyli zdrobnienia słowa sobota, czyli to oznacza dzień poprzedzający, jakby coś i to oznacza ten moment ten dzień, który poprzedza moment przesilenia warto też może dodać, bo ten wyraz Sobótka w Polskiej gwara ach, on oznacza nie tylko ten obrzęd, który się odbywa w tym momencie, ale są budką dosyć powszechnie określano ognie, które są rozpalane właśnie w takich celach rytualnych to znaczy mówi się ognia sobótkowych ogni sobótkowe były rozpalone nie tylko w tym tę noc przesilenia, ale np. zielone Świątki niewielu miejscach w Polsce Sobótki rozpalano zielone Świątki też panie profesorze od razu wyjaśnimy to święto ma charakter religijny czy też nie, bo biorąc pod uwagę jak bardzo przywiązujemy wagę do sił natury w jaki sposób o nich mówimy są ten rytuał rozpalania ognia, które pan przed chwilą powiedział mogłoby albo przeczy nawet temu, że ma związek z religią chrześcijańską no bez wątpienia to niema związku z religią chrześcijańską, ale ma na pewno związek z religią przed chrześcijańską to znaczy tutaj trzeba być źródłach w ogóle tego święta i obrzędów Kupały są to bez wątpienia źródła przez chrześcijańskie zresztą jest wiele dokumentów w tym zakresie zachowały kościół chrześcijański noc walczą na różne sposoby walczą właśnie to pogańskie święto przypuszcza się, że święto Kupały było związane z kultem słońca u Słowian przedchrześcijańskich było poświęcone bogowi słońca, któremu po, którym prawdopodobnie był Twaróg czy Swarożyca i temu właśnie Bogu było było poświęcone to święto, więc niewątpliwie u takich źródeł w swoich ono ma ewidentnie wymiar wymiar religijny natomiast no, jeżeli mówimy o kulturze ludowej i dziewiętnastego czy początku dwudziestego wieku to tutaj sprawa jest bardziej dyskusyjna to znaczy ono oczywiście nie ma nic wspólnego z chrześcijaństwem, chociaż próby w pewnym zakresie podlega chrystianizacji to jest właśnie ta kwestia nocy Świętojańskiej, że jakiś jakimś zakresie próbuje się krystalizować święto, ale ona odnosi się do takiej wierze w też o charakterze magiczną religijnym bo, że obrzędów świętojańskich mamy chociażby taką praktykę zbierania ziół, które później posiadają właśnie poprzez to, że są zbierane w tym szczególnym dniu czy tej nocy one posiadają szczególną moc używa się różnego rodzaju praktykach leczniczych praktykach magicznych, więc sam to co się robi w ramach obrzędów Kupały, czyli np. skoki przez ogień, czyli np. rytualna kąpiel, w jakich zbiornikach wodnych to też ma bardzo silny taki aspekt magiczne religijne, bo to są takie działania, które mają nas oczyszczać mają zapewniać płodność, więc w takim sensie to to jest dziewiętnastym wieku w kulturze ludowej jak najbardziej obrzęd, który ma związek z ówczesnymi wierzeniami i takimi praktykami magiczną religijnymi natomiast no inaczej trochę jest jeżeli, jeżeli patrzymy na to co dzisiaj dzieje współcześnie no bo współcześnie ta noc Kupały można powiedzieć, że ona przybiera takie 2 zasadnicze 2 zasadnicze formy to znaczy z 1 strony staje się jakimś takim festynem taką imprezą masową, gdzie organizuje się jakieś tam pokazy ogni koncerty itd. i to w takiej formie oczywiście nie ma nic wspólnego z religią jest to po prostu jakaś taka zabawa natomiast ciekawym wątkiem jest to, że współcześnie obrzęd Kupały jest praktykowany też powszechnie przez rodzimą wiercą to jest taki ruch religijny pewien nurt w obrębie współczesnego pogaństwa i Polsce rodziło wielce odprawiają obrzęd Kupały no właśnie jako jako obrzęd religijny za kilka wrócimy do naszej rozmowy nocy Kupały to to temat nie, o którym mówi pan prof. Piotr Grochowski z Instytutu nauk o kulturze na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu teraz zapraszam wspólnie zapraszamy naszych słuchaczy na informacje za kilka wracam niedzielny magazyn Radia TOK FM wraz z panem panem prof. Piotrem Grochowskim z Instytutu nauk o kulturze na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu kłaniamy się państwo ponownie dzień dobry panie profesorze dzień dobry noc Kupały to to to temat, który dziś podjęliśmy w naszym niedzielnym magazynie Radia TOK FM jesteśmy nazajutrz po po tym, święcie i tras pytanie czy ono troszeczkę nie zmieniło swojego charakteru takiego wiejskiego sielankowego gdzieś umiejscowionego w tych mniejszych ośrodkach nie stało się takim o wielkomiejskim pretekstem do tego, by po prostu wyjść miastu i to się zabawić mówiąc wprost patrząc na to, jaką taką ofertą właśnie kupa no tak to nazwę wychodziły niektóre lokale w nocy z soboty na niedziele i inne też instytucje, które chciały mimo pandemii Korona wielu osobom też to miejmy na uwadze zebrać wokół swoich miejsc trochę trochę osób no tak myślę, że to jest jak najbardziej słuszna diagnoza, którą pan postawił to znaczy i takie zjawisko obserwujemy nie tylko w przypadku upały, ale też wielu innych ludowych obrzędów tyle na podlegają takim bardzo silnym przemianom są jak opowiedzieć przechwytywane przez kulturę współczesną czy różne różne takie nurty dopowiedzmy z 1 strony przez przez podmioty komercyjne, które próbują w jaki sposób wykorzystać swoje działy działalności, ale też przez właściwe przepraszam od razu zadam panu dodatkowe pytanie trzeba to charakter stricte komercyjne, czyli czy jednak jest chęć powrotu do korzeni dziś chęć zgłębiania historii i też gdzieś przywoływania jej bardzo przystępny zabawowy sposób to znaczy tak tak jak wspomniałem wcześniej to co dzisiaj się, gdzie jest nocą Kupały to można jak rozgraniczyć 2 takie nurty tak to znaczy 1 nurt uwagi imprez masowych, które w moim przekonaniu mają przede wszystkim taki wymiar komercyjny, ale też po części można wypowiedzieć taki trochę tożsamościowy to znaczy różnego rodzaju nie wiem gminy w liście miasta tak jak pan wspomniał często organizują np. w Krakowie wianki zorganizowane często na to nie tylko wymiar komercyjny, ale jeszcze takiej powiedzmy zabawy ludyczną, która ma jakimś tam stopniu o współ tworzyć wspólnotę lokalną tak powiedział to jest jakby ta ten 1 nurt natomiast drugi dołączy to jest to taki, który można, by określić tak jak pan wspomniał pewną taką ideą powrotu do korzeni tutaj z 1 strony mamy różnego rodzaju grupy rekonstrukcyjne, które w warunkach takich powiedzmy bardziej kom kamera rolnych próbują w sposób taki możliwie dokładny odtworzyć to jak ten obrzęd Kupały wyglądał dawniej na wsi to jest jakby już troszeczkę inny charakter ma, bo to niema charakteru takich masowych imprez, na które przychodzą tysiące osób czy czy właśnie odbywają się dziś tam w miastach w lokalach itd. tylko zwykle na próbuję się w jaki sposób naśladować odtworzyć naturalne warunki, w których ten obrzęd Kupały dawniejsze odbywał, czyli taka swego rodzaju rekonstrukcja no i tutaj oprócz grup rekonstrukcyjnych są również te grupy rodzimą wierci, o których wspomniałem przed przed przerwą to jest jakby jeszcze coś innego, bo to oczywiście też jest powrót do korzeni tak jak pan nazwał ale, ale w tym wydaniu tak powiedzmy rozmowie czym to ma jeszcze taki aspekt, że oni to rzeczywiście praktykują jako obrzęd religijny, czyli to nie jest tak, by taka rekonstrukcja, która ma pokazać tylko jak to dawniej to wyglądało, ale są ludzie którzy, jakby praktykują ten obrzęd, bo wierzą tych bogów i oddają im w ten sposób część no, więc myślę, że Kupały jest też bardzo ciekawym zjawiskiem współcześnie, dlatego że jest bardzo jest to bardzo zróżnicowane bardzo różne oblicza mają te dzisiejsze zwyczaje związane z tą z tym momentem przesilenia muszę pana zapytać o ten kontekst religijny, bo w niej niejednej publikacji gdzieś natknąłem się na na to w jaki sposób dziś na 2 krańcach stawiana jest noc Świętojańska tutaj też, czyniąc zastrzeżenie, że przypada zupełnie innym zupełnie innym dniu noc Kupały czy też Sobótka noc Świętojańska jak sama nazwa wskazuje ma charakter chrześcijański religijny natomiast Budka nowy wybitnie kojarzy się z pogańskim świętem przynajmniej tak jest przywoływana w definicji no noc Świętojańska ja myślę, więc pytanie czy to ma być alternatywa czy to jest taka trochę rywalizacja tak jak nie wiemy też próbuje się święto święto walentynek dzisiaj pokazać jako jako, który jest stoi w sprzeczności z kanonami wiary chrześcijańskiej to znaczy tak trzeba powiedzieć, że noc Świętojańska to nie jest coś takiego co zostało wymyślone no nie wiem przez kościół się przez kościoły chrześcijańskie jako alternatywa dla nocy Kupały nie to znaczy z dzień Świętego Jana tak, ale to jest jak trzeba rozgraniczyć te rzeczy, bo 1 rzeczą jest dzień Świętego Jana, ale noc Świętojańska to jest to co poprzedza dzień Świętego Jana co nie ma tak naprawdę wiele wspólnego z chrześcijaństwem kościołem tylko to jest jakby alternatywna nazwa na obrzędy upalne, która się, jakby wytworzyła pod wpływem tego, że kościół ustanowił święto Świętego Jana mniej więcej właśnie w tym okresie to prawdopodobnie wynikało, jakiej takiej przemyślanej strategii, że kościół chrześcijański próbował w jaki sposób przechwycić czy zneutralizować ten pogański obrzęd, przeciwko któremu się bardzo mocno sprzeciwia ono głównie chyba ze względu na taki jego orgia styczne dosyć dosyć charakter, więc kościół chrześcijański ustanawia dzień Świętego Jana właśnie mniej więcej w tym samym momencie jakby, chcąc przechwycić zneutralizować to święto pod wpływem tego co wytwarza się czy powstaje ta alternatywna nazwa natomiast noc Świętojańska nikt nie do Izby to był jakiś osobny zespół zwyczajów czy fakty prawda to jest to jest to samo tylko pod inną nazwą funkcjonujące, ponieważ kupa jest świętem Słowiańskim to teraz spróbuje pan panie profesorze o tym, wspomnieć na samym początku naszej rozmowy, w których krajach to święto kultywowane jest najmocniej w nocy trzeba by w ogóle zacząć od tego, że święta obrzędy przed chrześcijańskie obrzędy związane z przesileniem letnim zresztą to podobnie było z przesileniem zimowym, bo w ogóle trzeba powiedzieć ze pierwotnie te praktyki są typowe dla kultur agrarnych kultury agrarnej jak wiemy są uzależnione od cyklu przyrody i od cyklu słonecznego, więc generalnie święta w tych kulturach ustanawiane są właśnie w tym rytmie cyklu solarnego, czyli główne święta przepyta przypadają na przesilenie letnie zimowe równonocy jesiennej i wiosenne no, więc bardzo wielu kultur agrarnych nie tylko słowiańskich mamy różnego rodzaju obrzędy właśnie sytuowane w tym momencie przesilenia, jeżeli chodzi o słowie mężczyznę to tutaj praktycznie na całym całej Słowiańszczyzny mamy różnego rodzaju poświadczenia i to takich bardzo starej proweniencji, bo to już tak naprawdę pierwsze jakieś takie świadczenia z piątego wieku z późniejszych trzynastego wieku np. w lato pisarz ruskich mamy wzmianki o upale także jest bardzo dobrze wcześniej poświadczony obrzęd, który na całej słowiańszczyźnie można spotkać on się lepiej zachował dłużej zachował na słowiańszczyźnie wschodniej prawdopodobnie tak przypuszczam, że z tego względu, że tam mamy do czynienia z kościołem wschodnie Słowiańskim, czyli prawosławiem i prawosławie w takich powiedzmy w sposób bardziej akceptujących podchodziło do obrzędów ludowych natomiast w przypadku wszystkich państwa Zachodniego mamy do czynienia z takimi regularnymi praktykami, które służyły temu żeby, żeby to święto zlikwidować, więc w dziewiętnastym wieku, kiedy etnografowie folklorystyki zaczynają to regularnie intensywnie padać no na terenach zachodniej Słowiańszczyzny to już mamy powiedzmy takie resztki pozostałości tych obrzędów upalnych natomiast na wschodniej słup mężczyźnie to się zachowuje dosyć długo i w takiej rozbudowanej formie nawet do czasów nam już całkiem nieodległych panie profesorze teraz pokuszą się o taką mało odkrywczą myśl świat nam się skurczył i jeśli potrafiliśmy Europy Środkowo-Wschodniej przewlekłe takie święto jak walentynki, a nawet zaimplementować dzień Świętego Patryka, który wybitnie kojarzy się przecież z Irlandią to dlaczego miałoby to pójście w drugą stronę te święta chrześcijańskie, ale też słowiańskie, które nie mają charakteru religijnego te ludowe czy szansa żonę powędrują do innych krajów np. Europy zachodniej, a może nawet wędrują nam za ocean to jest absolutnie niemożliwe nie wiem być może jest to możliwe zastanawiam się jakby, bo na razie wszystko działa w 1 stronę proszę zwrócić uwagę panie profesorze przejmujemy wszystko co nam kultura zachodnia niesie tak myślę, że nie do końca może to jest także obrzęd Kupały może w takiej formie jak my znamy go tutaj na słowiańszczyźnie to oczywiście on nie jest znany popularny na na świecie, ale z różnych innych formach moja znajoma była np. stąd chęć, gdzie też z okazji przesilenia letniego było tam jakiś taki wielki zgromadzenie ludzi praktykujących różne formy współczesnego pogaństwa i tam też różne praktyki rytualne były w tym momencie odprawiane natomiast jeśli chodzi o słowiański obrzęd Kupały no nie wiem osobiście wydaje mi się, że tutaj jak kluczowe znaczenie takiego skomercjalizowany pewnych obrzędów to znaczy walentynki trafiły do Polski czy dzień Świętego papież Patryka, dlatego że no są instytucje, którym to po prostu się opłaca, czyli potrafią to w jaki sposób skomercjalizować sprzedać się w Polsce być może, gdyby znalazły się takie instytucje, które potrafiłyby to sprzedać, że gdzieś na Zachodzie słowiańskie obrzędy upalne no to co by się udało czy tak się stanie nie mam pojęcia bieg jak w przypuszcza pan prognozuje rozwój tego święta u nas w kraju jeszcze tak na koniec, gdybyśmy zechcieli troszeczkę pomarzyć ono może zaginąć jest taka obawa, że nie wiem za dekadę albo nawet dalej, że nie będziemy pamiętać wydaje się, że nie, dlatego że tak jak wspomnieliśmy wcześniej ono zostało wykorzystane czy przechwycone przez różnego rodzaju instytucje to zarówno instytucje komercyjne jak instytucje takie o charakterze jakiś powiedzmy samorządowym, bo to często nie wiem lokalne domy kultury urzędu gminy miasta organizują tego typu imprezy i dlatego wydaje mi się, że to się dosyć mocno rozwija właściwie można obserwować z roku na rok tego typu imprez jest więcej pojawiają się nowe w takich miejscach, gdzie wcześniej nie było to jest przez wdają się, że taka atrakcyjna formuła spędzania czasu świętowania w dużym gronie właśnie w takich masowych w okolicznościach, która najprawdopodobniej będzie będzie cały czas wykorzystywana i oczywiście to ma niewiele wspólnego z tym jak święto Kupały czy Sobótka wyglądały dawniej na wsi, ale pewne elementy tutaj są zachowane takie jak puszczanie wianków czy ognisko skoki przez ogień jakieś pieśni, więc te elementy moim zdaniem przetrwają one będą rozwój rozwijane w takich okolicznościach właśnie imprez masowych natomiast druga rzecz to jest ten nurt powiedzmy rekonstrukcyjne inną rodzinę wie czy tutaj wydaje się, że to też będzie się rozwijać to znaczy, że w ogóle ruchy rekonstrukcyjne w Polsce w ostatnich latach przeżywają taki renesans i również te grupy, które rekonstruują tom wczesne średniowiecze słowiańszczyzna obrzędy ludowe też też są coraz liczniejsze, więc wydaje się, że tutaj też dobędzie się będzie się rozwijać się w tym kierunku chyba nie ma takiego zagrożenia że, że to w ogóle zniknie z pejzażu polskiej kultury, że wszyscy o tym, zapomną dziękuję panu bardzo za te rozmowy pan prof. Piotr Grochowski Instytut nauk o kulturze na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu był moim państwa gościem dziękuję bardzo, państwa zapraszam na informacje Zwiń «

Noc Kupały, Noc Świętojańska, sobótka? Tłumaczymy co, gdzie i jak

AUTOMATYCZNA TRANSKRYPCJA PODCASTU

PODCASTY AUDYCJI: NIEDZIELNY MAGAZYN RADIA TOK FM - PRZEMYSŁAW IWAŃCZYK

POPULARNE

DOSTĘP PREMIUM

SERWIS INFORMACYJNY

Wydanie z godziny 18:00

Najnowsze Podcasty

Oskar Pistorius zostaje w więzieniu

Profesor od narkotyków. Genialny polski chemik jak bohater "Breaking Bad"

Sanna Marin vs prawica - prognozowanie "jak rzucanie kostką"

Kiedy i jak odpuszczać?

TOK FM

Polecamy

Popularne

GOŚCIE TOK FM

Gazeta.pl

WYBORCZA.PL